تئاتر فیزیکال چیست و ریشه در چه دارد؟

تئاتر فیزیکال نوع خاصی از اجراست که روایت داستان و درام در آن، به جای کلام و بیان بیشتر از طریق اعمال فیزیکی بدن صورت می‌گیرد. در تئاتر فیزیکال، محتوا از دل فرم به وجود می‌آید و از تقلید، رقص، دلقک‌بازی‌های نمایشی و دیگر گونه‌های کمدی فیزیکی، شکل‌هایی از نمایش عروسکی و نمایش‌های آکروباتیک استفاده می‌شود.

ویژگی‌های تئاتر فیزیکال

از سه عنصر زیر، در بسیاری از تئاترهای فیزیکال کمپانی‌های بزرگ تئاتر، در سطح جهانی استفاده شده است.

مشارکت تماشاگران

بسیاری از تئاترهای فیزیکال، مرز بین بازیگر و تماشاگر را که در تئاتر سنتی وجود دارد، از بین می‌برند. برخی دیگر با استفاده از تکنیک «شکستن دیوار چهارم» برتولت برشت، تماشاگر را مستقیماً مورد خطاب قرار می‌دهند و از طریق کنش‌های بدنی یا تشویق به کنشگری، او را وادار به تعامل می‌کنند.

بداهه‌نگاری ابداعی

با وجودی که تئاتر فیزیکال بر حرکت به جای دیالوگ تأکید دارد، برخی از اجراگران آن از عناصر نمایشنامه یا اجراهای دیالوگ‌محور الهام می‌گیرند. پرفورمنس‌هی ابداعی بر بداهه‌سازی و همکاری تأکید دارند و گاهی از یک متن به عنوان چارچوب و نقطه شروع استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، گروه تئاتر فیزیکال Frantic Assembly در انگلستان، از عناصر نمایشنامه‌های ویلیام شکسپیر، ابی مورگان و دیگر نمایشنامه‌نویسان در تولیدات خود استفاده می‌کند.

المان‌های بینارشته‌ای

حرکت و بدن، قلب تئاتر فیزیکال هستند، اما این شکل از هنر تئاتر عناصری از دیگر رشته‌ها و شاخه‌های تئاتر معاصر را هم می‌پذیرد. تمرینات استیون برکٌف، بازیگر و کارگردان پیرو مکتب «تئاتر کامل» گروتفسکی، شامل قطعات رقص، بداهه‌نوازی و مهارت‌های فیزیکال برای خلق آثار نوآورانه است. همچنین شرکت تئاتر بریتانیایی Complicité در نمایش‌های خود از هنرهای تجسمی به عنوان فرمی از فیلم تجسمی، استفاده کرده است.

انواع تئاتر فیزیکال

تئاتر فیزیکال مدرن اشکال مختلفی دارد. در این‌جا به سه نوع از آن اشاره شده است.

مایم و دلقک‌بازی

دلقک‌بازی و مایم به شدت بر آموزش بازیگر برای انجام حرکات فیزیکی تمرکز دارد. بسیاری از بزرگان تئاتر فیزیکال این شاخه‌ را مورد مطالعه قرار داده‌اند. از جمله استیون برکف و اتین دکرو که شکل جدیدی از مایم به نام «مایم جسمانی» را ابداع کرد.

رقص معاصر

تئاتر فیزیکال و رقص در ایده داستان‌سرایی از طریق حرکت فیزیکی دارای وجه اشتراک هستند. تئاتر فیزیکال DV8 متعلق به لوید نیوسان (طراح حرکت و کارگردان)، یک نمونه از کمپانی‌های تئاتر است که رقص را به عنوان نوعی از تئاتر فیزیکال آزمایش می‌کند.

نو (Noh)

«نو» شکلی از تئاتر سنتی ژاپنی است که از رقص، حرکات فیزیکی سبک و موسیقی برای روایت داستان استفاده می‌کند. نو ژاپنی دارای یک صحنه‌ی ‌باز است که ارتباط بین اجراکنندگان و تماشاگران ر تقویت می‌کند. استفاده از عناصر بصری مانند ماسک‌ها در این فرم از نمایش فیزیکال، بر ژان لکوک تأثیر گذاشت. او برای تأکید بر اجرای فیزیکی، از ماسک‌های خنثی برای هنرجویانش استفاده می‌کرد.

انواع مختلف تئاتر فیزیکال بر حسب مکان اجرا

انواع مختلف تئاترهای فیزیکال بر حسب مکان اجرا عبارتند از تئاترهای فیزیکال صحنه‌ای (که به آن‌ها تئاتر از دور هم می‌گویند)، تئاترهای فیزیکال با صحنه نعل اسبی (که بسیار محبوب هستند)، تئاترهای فیزیکال میدانی و خیابانی (که بر پایه تعامل و مشارکت با تماشاگر شکل می‌گیرند) و تئاترهای فیزیکال نمایشگاهی یا end stage که شامل چند نوع صحنه است و در یک مکان نمایشگاهی اجرا می‌شود.

ریشه‌های تئاتر فیزیکال

تئاتر فیزیکال وسولد میرهولد

از وسولد میرهولد و یرژی گروتفسکی، به عنوان پدران تئاتر فیزیکال نام برده می‌شود.

میرهولد، بنیانگذار روش تمرین بیومکانیک برای خلق تئاتر فیزیکال، در اجرای نمایشنامه The Little Showbox از بازیگر و عروسک بر روی صحنه استفاده کرد. او در آثارش به زیبایی از پانتومیم، تئاتر چین، ژاپن و هند، کمدیا دل آرته و حقه‌های سیرک استفاده کرد و استفاده از کلمات در تئاتر را به حداقل رساند. او بر انگیزه‌های جسمانی بازیگر تمرکز می‌کرد. مثلاً معتقد بود که اگر بازیگر پشتک وارو بزند می‌تواند علاوه بر دوری از کلیشه‌های حاکم بر تئاتر، آن حسی را که لازم است به درستی و حتی بهتر به مخاطب القا کند.

تئاتر بی‌چیز یرژی گروتفسکی و چیشلاک

گروتفسکی، هنرمند لهستانی نیز با رهیافت خود به عنوان تئاتر بی‌چیز، هویت تازه‌ای برای بازیگر و بدن او قائل شد. گروتفسکی معتقد بود تئاتر به دلیل استفاده بیش از حد از فنون و تکنیک‌های سایر هنرها، جوهره اصلی خود را از دست داده است. او در شیوه تئاتر بی‌چیز تمام عناصری که از نظرش غیر ضروری بودند را حذف کرد و از بازیگر خواست که تسلط تمام و کمالی بر روی بدنش پیدا کند.

به جرأت می‌توان گفت که ریچارد چیشلاک، توانمندترین بازیگر تئاتر آزمایشگاهی گروتفسکی محسوب می‌شد.

او در تعدادی از مهم‌ترین نمایش‌های گروتفسکی از جمله کوردیان، آکروپولیس، دکتر فاوست و همیشه شاهزاده بازی کرد. او در بیشتر این نمایش‌ها نقش چندین کاراکتر دور از هم را بازی می‌کرد و یکی از درخشان‌ترین بازی‌هایش، به نمایش گذاشتن دیوانگی بنولیو در نمایش فاوست بود. این اجرای او بر روی یک میز چوبی بزرگ در مقابل بینندگان شکل گرفت و قدرت بدنی بسیار بالا و همچنین دقت فوق‌العاده او، تصویری ماندگار و همیشگی را از این اسطوره بازیگری ثبت کرد. البته مهم‌ترین بازی او، ایفای نقش در نمایش همیشه شاهزاده بود که منجر به شکل‌گیری اصطلاح «بازی کامل» یا total theatre شد.

شما از طریق این لینک می‌توانید به ویدئوهایی از ورکشاپ بدنی ریچارد چیشلاک، که مجموعه‌ای از تمرینات بدنی متد یرژی گروتفسکی را برای تمرین آموزش می‌دهد، دسترسی داشته باشید.

تئاتر فیزیکال ژان لکوک

ژان لکوک معتقد بود هر عضوی از بدن دارای قابلیت نمایشی خاصی است و نباید از بدن به شکل مکانیکی استفاده کرد. از نظر او این آفتی بود که در سه دهه آخر قرن نوزدهم به دلیل اندیشه ماتریالیستی حاکم بر جهان، بر هنر تئاتر وارد شد و بازیگر را تبدیل به یک آدم آهنی کرده بود. لوکوک معتقد بود که در تئاتر باید از ژست‌های از پیش تعریف‌شده و مشخص استفاده کرد. از نظر او ژست بازیگر در فضای نمایش پیرامونش باعث ایجاد حالت درونی و عاطفی مورد نظر نقش خواهد شد.

«تمرین‌های بدنی زمانی مؤثرند و ارتباط مناسبی با دنیای تئاتر دارند که آمیخته با عنصر خیال باشند».

ژان لوکوک

لوکوک مباحثی چون «توازن» و «تنفس» را از مهم‌ترین نکاتی می‌دانست که بازیگران می‌توانند در اجرای خود از آن‌ها بهره‌برداری کنند.

«ریتم حرکت ورزشکاران شبیه شعری فیزیکال است که بسیار تأثیرگذار عمل می‌کند».

ژان لوکوک

اهمیت تئاترفیزیکال

هدف اصلی یک اجراگر تئاتر فیزیکال، اجرای تئاتر در فضاهایی خارج از صحنه تئاتر، و به عبارتی «اجرا در هرجایی» است. با استفاده از تئاتر فیزیکال، اجراگران می‌توانند روش‌های مختلفی را برای اجرا به کار بگیرند. این روش‌ها صرفاً بازیگری و رقص نیستند، بلکه از سایر اشکال هنری بیانگر نیز می‌توان استفاده کرد.