هر نمایشنامه کلاسیک و دارای ساختار، شامل شش بخش است که ماهیت اصلی متن از برایند آن ها حاصل می شود: «طرح»، «شخصیت»، «ایده»، «گفت و گو»، «نواخت – ریتم – حال و هوا» و «ارزش های اجرایی».

نخستین مورد «طرح» است که برای نگارش هر متن نمایشی، مقدّم بر هر چیز دیگر، نیازمند آنیم.

اکتو در این درسنامه، به طور مختصر به بررسی ابزار لازم برای نوشتن «طرح» می پردازد.

به منظور نوشتن یک طرح منسجم برای نمایشنامه خود، ابتدا نیاز به این داریم که شالوده های آن را بشناسیم و اولّین مورد از این شالوده های طرح، چیزی نیست جز شرایط مفروض یا Given Circusmstances که توسّط استانیسلاوسکی این چنین نام گذاری شده است.

سؤال این جاست که این شرایط مفروض چیستند؟

• زمان

زمان عامل تمایز مدیوم نمایشنامه با دیگر مدیوم های ادبیّات (داستان کوتاه و بلند، نوول، فیلمنامه و …) است.

آغازگاه هر نمایشنامه، آمیزه منحصر به فردی از زمان حال و گذشته است.

برای نویسنده، آگاهی دقیق از تاریخ و فصلی که رویداد و کنش در آن به انجام می رسد، اهمیّت دارد.

این اهمیت صرفا به دلیل دقت علمی نیست، بلکه به فهم بهتر کلّ موقعیت نیز کمک می کند.

در کل می توان گفت که نمایشنامه، حرکتی است از حال به سمت آینده،حتّی اگر ساختارشکن و بکتی طور باشد.

• مکان

دومین زیر مجموعه شرایط مفروض، مکان یا محیط فیزیکی است.

نویسنده در هنگام نوشتن طرح، باید واضح و عینی بودن و یا نامعلوم و انتزاعی بودن محیط فیزیکی نمایش را مشخص کند.

نکته مهم این است که نویسنده باید تمامی ابعاد محیط فیزیکی نمایشنامه خود را بفهمد؛ زیرا بخشی از کل مفهوم نمایشنامه حساب می شود.

مکان مفروض خود شامل مکان جغرافیایی و مکان خاص است.

مکان جغرافیایی معرّف کشور، ناحیه یا منطقه‌ای است که نمایشنامه در آن روی می دهد و مکان خاص حوزه صحنه ای کنش است که با مکان جغرافیایی ارتباط نزدیکی دارد.

درک مکان جغرافیایی و مکان خاص و مرتبط کردن آن ها با هم، کمک شایانی به شکل گیری یک طرح استخوان دار می کند.

• جامعه و جهان نمایشنامه

هر متن نمایشی از نظر جامعه شناسی، نشان دهنده گروه هایی اجتماعی است که در محدوده ای یکسان به سر می برند.

در این بخش سؤالی که باید از خود بپرسیم این است: «چه گروه های اجتماعی در نمایشنامه وجود دارند و چه چیزی ترسیم کننده تعامل آن ها با یکدیگر است؟»

از نظر آرتور میلر تعیین گروه های اجتماعی به انتخاب فرم نمایشی متن کمک می کند. از نظر او بین رابطه اعضای خانواده و رابطه با افراد بیگانه فرق وجود دارد.

رفتار شخصی با رفتار عمومی متفاوت است. از این رو علاقه به بخش خانواده، منطقاً می تواند منجر به خلق نمایشنامه های واقع گرایانه و تمایل به دیگر گروه های اجتماعی می تواند به خلق اشکال غیر واقع گرای نمایشی منجر شود.

خانواده/ روابط دوستانه/ گروه های شغلی/ گروه های طبقاتی/ معیارهای اجتماعی/ شرایط اقتصادی/ سیاست و قانون/ خرد و فرهنگ/  معنویت/ هر کدام آجری هستندکه از روی هم گذاشتن آن‌ها، جامعه ای که رویداد نمایشنامه در آن رخ می دهد، تصویر می گیرد.

روابط خانوادگی در این نمایشنامه چگونه است؟ روابط دوستانه و عاشقانه چطور؟ کدام گروه های شغلی به نمایش گذاشته می شوند؟ کدام طبقات اجتماعی بازنمایی می شوند؟ معیارهای اجتماعی کدام اند؟

با چه توانی اعمال می شوند؟ چه گروه های اجتماعی بر معیارهای رفتاری نظارت دارند؟ چه پاداشهایی در قبال سازگاری جمعی داده می شود؟ جریمه نقض معیارهای اجتماعی چیست؟

کدام نظام فراگیر اقتصادی در نمایشنامه فعّال است؟ آیا هیچ نمونه خاصی از فعّالیتها یا معاملات اقتصادی در آن یافت می شود؟ آیا فعّالیتهای اقتصادی ناظر بر زندگی شخصیت ها است؟

در نمایشنامه چه کسانی شرایط اقتصادی را تحت نظارت دارند؟ آنان با چه توانی این نظارت را اعمال می کنند؟ در قبال توفیق اقتصادی چه پاداشی داده می شود؟ نقض معیارهای اقتصادی چه عقوبتی را به دنبال دارد؟

چه نظام حکومتی به عنوان پس زمینه نمایشنامه در نظر گرفته شده است؟ چه نمونه خاصی از فعالیت‌ها، کنش ها و مراسم سیاسی یا قانونی در نمایشنامه موجود است؟ آیا سیاست یا قانون بر زندگی شخصیتها نظارت دارد؟

چه کسانی شرایط سیاسی یا قانونی را در نمایشنامه تحت نظر دارند؟ با چه توانی اعمال نظر می کنند؟ در قبال سازگاری سیاسی و قانونی چه پاداشی داده می شود؟

عقوبت نقض معیارهای سیاسی و قانونی چیست؟ کلّاً فرهنگ و میزان تحصیلات در چه سطحی است؟ چه نمونه های خاصی از فعّالیت های هنری یا آموزشی وجود دارد؟

مشخصاً چه شخصیت هایی فرهیخته تر یا خردمندتر از دیگران هستند؟ آیا خرد و فرهنگ بر زندگی شخصیت ها اشراف دارد؟ چه کسانی شرایط خردورزانه و فرهنگی شخصیت ها را تحت نظر دارند؟

با چه شدّتی اعمال نظر می کنند؟ چه پاداشی در انتظار سازگاری عقلانی و معنوی است؟ چه عقوبتی برای خاطیان از معیارهای عقلانی و فرهنگی در نظر گرفته شده است؟

چه رمزهای پذیرفته شده ای در مورد باورهای اعتقادی یا معنوی وجود دارد؟ نمونه های خاصّی از فعالیّت ها یا آیین های مذهبی یا معنوی کدام اند؟ آیا معنویت بر زندگی شخصیّت‌ها اعمال نظر می کند؟

شرایط معنوی موجود در نمایشنامه در قبضه چه کسانی است؟ توان اعمال نظر آنان در چه حدّی است؟ پاداش همنوایی معنوی چیست؟ کیفر نقض معیارهای معنوی کدام است؟

جهان نمایشنامه چگونه بر منش های رفتاری و روانی هر یک از شخصیّت ها در آغاز نمایشنامه تأثیر می گذارد؟

دیدگاه های متفاوتی که شخصیت ها در مورد چنین جهانی ابراز می کنند، کدام‌اند؟ آیا دیدگاه افراد در مورد جهان نمایشنامه با پیشروی رویداد نمایشی تغییر می کند؟

این ها همه و همه پرسش هایی هستند که باید قبل از نگارش نمایشنامه و در همان مرحله طرح، پاسخ داده شوند.در نهایت تأثیر فزاینده تمام شرایط مفروض همراه با معیارهای اجتماعی موجود در آن، جهان نمایشنامه را می آفریند.

شخصیت ها از طریق رفتارشان سرشت این جهان منحصر به فرد را فاش می کنند. جهان نمایشنامه بر منشهای رفتاری و روانی هر یک از شخصیت ها تأثیر می گذارد و با تکمیل آن به وسیله شخصیت های اصلی و بارگیری المان های آن در خط داستانی، طرح نمایشنامه خلق می شود.

برگرفته از کتاب تحلیل (فرمالیستی) متن نمایشی/ جیمز تامس/علی ظفر قهرمانی نژاد/ سمت/ 1395 / تهران

اکتو سامانه جامع فعالان تئاتر و سینما